Donatı çeşitleri ile ilgili bu yazımızda donatı ve çeşitleri hakkında bilgi vereceğiz.
Boyuna Donatı
Boyuna donatı, betonarme bir yapının kolon, beton kiriş gibi elemanında uzunluğu istikametinde yerleştirilen ve yönetmeliklerde belirlenen uzunluktan kısa olmaması zorunlu olan donatıya denilir.
Etriye (Enine Donatı)
Etriye betonarme yapıların boyuna donatılarına dik olarak gelecek şekilde yerleştirilirler. Kesme kuvvetlerinin tesiri ile meydana gelen çekme kuvvetlerini karşılamak için kullanılırlar.
Etriye Kullanmanın Yararları
- Beton, deprem esnasında oluşan eğilme momentlerinin sebebiyle çatladıktan sonra kesme gerilmesi, taşıma gücünü düşürmektedir. Bu sebepten ötürü etriyelerin en önemli görevlerinden birisi betonda meydana gelecek kesme gerilmelerini taşımaktır. Betonun kesme gerilmelerine karşı dayanımı azaldığı için tüm kesme gerilmelerini etriyelerin taşıdığı kabul edilir. Yapılan hesaplamalarda betonun kesme dayanımı ihmal edilir.
- Kolon, kiriş gibi yapı elemanların da burkulmanın önüne geçmesi sağlanır. Boyuna donatıların burkulmasını önlemek için etriye aralıklarına dikkat edilmesi gerekir. Kolon – kiriş birleşim bölgelerinde daha sık aralıklarla yapılır.
- Kesme kuvvetine maruz kalmış bir kolon, etrafı etriye ile kafes gibi sarılırsa, etriyeler betona en iyi yanal desteği vermiş olur. Deprem etkisiyle kolonda ortaya çıkan basınç kuvvetlerine karşı betonun taşıma gücü artacaktır.
- Boyuna donatının betonla olan aderansının artmasına yardımcı olurlar. Bindirme yapılan boyuna donatıların etrafında sık aralıklarla yerleştirilerek bindirmenin etkinliğinin artmasını sağlarlar. Betondaki yanal genleşme eğilimi etriye de çekme kuvvetleri olmasına neden olur. Bu çekme kuvvetleri boyuna donatıya baskı yapar. Beton ile donatı arasında sürtünme ile aderansın artmasına etki eden bir kuvvet meydana gelir.
- Etriyeler, depremin etkisi ile oluşacak etkilere karşı yapı elemanlarının depreme karşı dayanımını artırır. Etriyelerin, projede belirtilen çap ve aralıkta yerleşimi yapılmalı, sıklaştırma bölgelerindeki ara mesafesi dikkate alınmalı, kancalar 135 derece betonun içine doğru bükülmeli, boyuna donatıya bağlantıları iyi yapılmalıdır. Beton dökülürken etriyelerin oynaması istenilmeyen bir durumdur. Böyle bir durumda etriye aralıkları artacağı için boyuna donatının burkulmaya karşı yanal desteği azalmış olur. Etriye sayıları yetersiz olduğunda oluşacak eğik çatlak ile etriye kesişmeyecek eleman gevrek kırılacaktır.
Hasır Donatı
Hasır donatı, betonarme yapı elemanlarında donatıyı tek tek yerleştirmekten çok daha pratik olan ve daha az iş gerektiren yüksek mukavemetli betonarme demirleridir. Donatıya ihtiyaç duyulan kolon, kiriş, perde, plak ve kabuk, asmolen döşeme, istinat duvarı gibi yapı elemanlarında kullanılırlar. Basınç, çekme, kayma ve konstrüktif olarak kullanılırlar.
Çeliği düz veya nervürlü olan hasır donatı; malzeme, işçilik ve zaman olarak büyük tasarruf sağlarlar. Soğuk çekme işlemi sonucu dayanıklılığı arttırılmış ve nervürlendirilmiş çelik çubukların birbirine nokta kaynağı ile milimetrik hassasiyette bağlanmaları ile üretilirler.
Çalışma şekline göre farklılık gösteren Q ve R olmak üzere 2 biçimde üretilirler. Q tipi olanlar iki doğrultuda çalışan döşemelerin alt donatısı olarak, R tipi olanlar ise tek veya iki yönde çalışan döşemelerin üst donatısı olarak kullanılırlar. R tipinde üretilen hasır donatıların asal mesafeleri 100 – 150 mm, diğer doğrultuda olan donatının ara mesafesi ise 200 – 250 mm aralığındadır.
Hasır çelikte donatıların yerleştirilme şekilleri aşağıda görülmektedir. Hasır çelik tabakaları düz olarak veya eğilmiş olarak döşemelerde kullanılabilir.
Çelik hasırların bindirme payları aşağıda gösterilmiştir.
Sehpa Donatıları
Sehpa donatıları, alt ve üst donatıların projede gösterildiği şekilde yerleşiminin yapılabilmesi için imal edilirler. Betonarme taşıyıcı elemanlarda enine ve boyuna donatı gibi taşıyıcı sistemin iskeletini oluşturmazlar. Genellikle üst donatıların ve hasır çeliklerin doğru bir pozisyonda yerleştirilmesini sağlarlar.
Paspayı Mesafeleri
Betonarme bir elemanda donatının korunması için örtü tabakasına ihtiyacı vardır. Örtü tabakası kalınlığının korunabilmesi için donatı ile kalıp arasına beton takozlar veya bu iş için tasarlanmış plastik paspayı elemanlar konulabilir. Paspayı elemanları ile oluşturulan bu örtü tabakası sayesinde betonarme yapıda donatı korozyona karşı korunur. Beton ile donatı arasında kenetlenme sağlanır. Ayrıca betonun dış etkilere karşı dayanımının artmasına katkısı olur.
Aşağıdaki tabloda donatının en dış yüzü ile beton kenarı arasında olması gereken paspayı mesafeleri verilmiştir.
| Yapı Elemanı | Paspayı (mm) |
| Kabuk ve Katlanmış Plaklar | 15 |
| Betonarme Duvar ve Döşemeler | 15 |
| Yapı İçinde Dış Etkilere Açık Olmayan Kolon ve Kirişler | 20 |
| Hava Koşullarına Açık Olan Kolon ve Kirişler | 25 |
| Zeminle Doğrudan Temasta Olan Elemanlar | 50 |
Donatı Aralıkları
Aynı sıradaki donatı çubukları arasındaki net aralık donatı çapından, maksimum agrega çapının 4/3′ ünden ve 20 mm den az olamaz. Bu sınırlar bindirmeli eklerin bulunduğu yerlerde de geçerlidir.
Donatının iki veya daha fazla olması durumlarda, üst sıradaki donatılar alt sıradakilerle aynı düşey eksen üzerinde sıralanmalı ve iki sıra arasındaki net açıklık en az 25 mm veya çap (Ø) kadar olmalıdır.
Donatının iki veya daha fazla sıra olarak yerleştirilmesi gereken durumlarda, üst sıradaki çubuk alt sıradakilerle aynı düşey eksen üzerine sıralanmalı ve iki sıra arasındaki net açıklık en az 25 mm veya donatı çapı kadar olmalıdır.
Kolonlarda iki boyuna donatı arasındaki net uzaklık çubuk çapının 1,5 katından, en büyük agrega çapının 4/3 ünden ve 40 mm den az olamaz.
Büküm Yarıçapı
Fabrikalarda düz olarak imal edilen çelik çubuklar şantiye ortamında bükülerek projeye uygun hale getirilir. Büküm yapılan noktada her iki koldaki kuvvetler doğrultu değiştirdiği için beton ile donatı arasında ilave basınç kuvvetleri oluşur. Bu bölgede meydana gelen gerilmeler betonun taşıma kapasitesini aşmayacak sınır değerlerde bulunması gerekir. Bükülme sırasında donatı da kılcal çatlaklar oluşabileceği için büküm yarıçapı belli bir değerden daha az olmaması istenmektedir.
Türkiye Bina Deprem Yönetmeliğine Göre (2018) Özel Deprem Etriyeleri ve Çirozları
- Özel deprem etriyelerinin her iki ucunda mutlaka 135 derece kıvrımlı kancalar bulunacaktır.
- Kancaların uç düz boyu kıvrımdaki son teğet noktasından itibaren, nervürlü çubuklarda 6Ø ve 80 mm’den küçük alınmayacaktır.
- Özel deprem etriyeleri boyuna donatıyı dıştan kavrayacak ve kancaları aynı boyuna donatı etrafında kapanacaktır.
- Özel deprem çirozlarının çapı ve aralığı, etriyelerin çap ve aralığı ile aynı olacaktır.
- Çirozlar, her iki uçlarında mutlaka boyuna donatıları ve dış etriyeyi saracaktır.
- Etriyeler ve çirozlar beton dökülürken yerlerinden kaymayacak biçimde boyuna donatılara sıkıca bağlanacaktır.
