Obruk, yer altı sularının aşındırdığı toprak katmanının çökmesi sonucu oluşan derin çukurlara denir. Yer altı sularıyla doğrudan ilişkilidir. Türkiye’de eksik bir isimlendirme biçiminde tüm karstik çökme şekillerinin ortak adı olarak kullanılan obruk kelimesi, öz Türkçe olan “opmak” fiilinden türetilmiştir. Bu kelime anlamca çöküntü sonucunda meydana gelen yer şekillerinin tamamını kapsamaktadır.
Obruk ne demek sorusuna cevap verdikten sonra daha geniş bir tanım yapalım: Çözünebilen kayaçların bulunduğu arazilerde, yer altı sularının karbondioksitle yaptığı birleşim karbonik asidi meydana getirir.
Karbonik asit, kireç taşının yoğun olduğu toprakları, kayaçları zamanla çözündürerek mağaralar oluşturur. Bir müddet sonunda mağaranın üstünde yer alan toprak tabakası içe doğru çökerek dairesel şekilli derin çukurları (obrukları) oluşturur.
Obruk Nasıl Oluşur?
Obruklar yer altında bulunan, eriyebilen kayaçlar nedeniyle oluşur. Kayaçlar, çeşitli minerallerin veya mineral taş parçalarının veyahut mevcut mineralin çok fazla sayıda bir araya gelmesiyle oluşan birikintilerdir. Aşınımlar karşısında direnç gösteremeyen ve kolay eriyebilen kayalardan oluşan bu arazilere karstik araziler adı verilir.
Karstik araziler; kireçtaşı, alçı taşı, dolamitlerle dolu olduğu için eriyebilen geçirimli arazilerdir. Yeryüzüne düşen yağmur suları yerin altına sızar ve su kaynaklarını oluşturur. Kayaçlar, topraktan sızan bu su nedeniyle çözünmeye uğrar. Ve bu çözünme kayaç içinde bulunan mevcut boşluklarda genişleme meydana getirir. Bu sebeple, karstik arazilere düşen yağmur suları zamanla kayaçlarda daha büyük boşlukların meydana gelmesine, üzerinde bulunan toprağın boşluklara dolmasına sebep olur.
Çözünmeye devam eden kayaç toprağı ortadan kaldırır. Yamaçta bulunan eğimi düşük ve derinliği çok fazla olmayan çöküntüler oluşur. Kayaçların içinde bulunan çatlak ve yarıklar suya hareket kabiliyeti kazandırır. Zamanla kayaç erir ve geniş boşluklar peyda olur. Boşlukların üstündeki toprak ve kayadan müteşekkil zemin zaman içinde çökerek obrukları meydana getirir.
[Obrukların oluşumunu volkanik olarak kabul eden bir kesim mevcutken, bir kesim karstik olduğunu ve bazı araştırmacılar da obruk oluşumunu dolin (kalker platolar üzerinde görülen, oval şekilli erime çukurlukları) gibi diğer oluşumlara istinad ettiğini söylemişlerdir. (bkz. Detaylı bilgi için 1.kaynak ve 2.kaynak)]Karstik Şekiller
Sıcaklığın ve nemin etkisiyle suda çözülebilen arazi yapısına sahip olan karstik arazilere, suların hareketi, çeşitli aşınım ve birikim şekilleri meydana getirir. Karstik aşınım şekilleri, küçükten büyüğe; lapya, dolin, uvala, polye, mağara, düden, obruk olarak sıralanmaktadır. Bunların oluşabilmesi için karstik sular ve eriyebilen kayalar gereklidir.
Obruk da bu aşınım şekillerinden birisi ve nihai aşamasıdır. Su, kayayı zamanla aşındırıp yerin altına sızarak mağara meydana getirir. Mağaranın tavanı çökerse de obruk oluşur. Akılda kalıcı olması için şöyle misal verilebilir; mağara kapağı kapalı bir tencere gibidir, obruk da kapağı açılmış bir tencere gibi. Mağaraların tavanları yağış azlığı veya sondajla aşırı su çekme gibi sebeplerle çökünce derinliği onlarca metreyi bulan obruklar da gün yüzüne çıkar.
Şev Nedir? Şev Stabilitesi ve Şev Duraylılığı Ne Demektir?
Obruk Neden Oluşur?
Peki, obruk oluşmasına neden olan faktörler nelerdir? Obruk oluşumunda doğal ve insani faktörler bulunmaktadır. Obruk oluşumuna aşağıdaki gibi insan faaliyetleri sebep olabilir:
- Yer altı suyunun çekilmesi (Tarımsal amaçla aşırı sulama)
- Yüzey suyunun geniş bir alandan yönlendirilmesi
- Yüzey suyunun tek bir yerde yoğunlaştırılması
- Yüzey suyundan yapay göletler yapmak
- Yeni su kuyuları açılması
Obruklar Neden Yuvarlak Olur?
Çatlak, tabaka düzlemleri ve kırıklardan geçen basınçlı akımların (freatik) belirgin bir özelliği vardır, o da geçtikleri yerlerde dairesel veya eliptik şekiller meydana getirmeleridir. Basınçlı sular, girdaplı akışları ile kireçtaşlarının ana iletim kanallarından geçerken yaptığı dairesel aşındırmalarla obruklara dairesel bir şekil verir/görünüm kazandırır. (Detaylı bilgi için tıklayın)
Obruk Doldurulur mu?
Bu konuda Jeoloji Mühendisleri Odası Konya Şube Başkanı Prof. Dr. Fetullah Arık diyor ki:
Günümüzde obrukların muhtelif kimyasal malzemelerle dolgulanması çalışmaları yapılıyor fakat bunlar henüz denenebilir aşamada değil. Deneyip sonrasında doğayla uyumluluğu incelenmeli. Test edilmeden kullanılır ya da kullanılamaz demek mümkün değil.
Belki yakın gelecekte küçük çaplı obruklarda denenebilir ve uygulanabilir bir çözüm olabilir. Şu an bazı vatandaşlar tarlalarında oluşan küçük çaplı obrukları kendi imkanlarıyla doldurmaya çalışsa da toprak altındaki boşluk çok daha geniş olduğu için bu kalıcı bir çözüm olmayacaktır.
Obruk Çeşitleri
- Çözünme Obrukları
- Gömülü Obruklar
- Örtü Kayacı Obrukları
- Çöküntü Obruklar
- Yıkılma Obruklar
- Yayvan Obruklar
Dünyadaki En Büyük Obruk Nerede?
Çin’deki Xiaozhai Tiankeng, diğer adıyla Cennet Çukuru, 662 metrelik derinliğiyle dünyadaki en derin obruk olarak kabul ediliyor.
Türkiye Obruk Haritası
Türkiye’nin hemen her yerinde görülebilen obruklara en çok Konya Ovasının kuzeyinde, “Obruk Platosu” diye adlandırılan bölgede rastlanılmaktadır. Obruk oluşumu için gerekli olan koşulları taşıyan karstik özellikteki arazilerin Türkiye genelinde yaygın olduğu bilinmektedir.
Tabii obruk oluşumu için sadece karstik kayaçların bulunması yeterli bir faktör değildir. Çökme dolinlerinin meydana gelmesi için, yerel taban seviyesinin, arazinin topografik yüksekliğinden aşağıda bulunması da ayrıca icap eder. Ülkemizde bu hususiyeti taşıyan derin biçimde yarılmış yüksek düzlükler, ziyadesiyle geniş yer kaplar. Türkiye için “Anatolian High Plateaus” (Anadolu Yarımadası) denilmesi aslında bu gerçeğe işaret eder.
Anadolu Yarımadası, hemen her bölgesinde karstik nitelikteki kayaçların olduğu yüksek bir platodur. Bu nedenle akarsular tarafından önemli ölçüde parçalanmış ve yarılmış Anadolu Yarımadasının her bölgesinde karstik çökme şekillerine denk gelmek mümkündür.
Türkiye’de Obruklar ve İsimleri
Türkiye’de obruk nerelerde görülür şeklinde çok sorulmaktadır, cevaben deriz ki: Türkiye’de en çok Konya’da görülmekle birlikte Mersin, Kırşehir, Kastomonu, Antalya, Sivas, Batman, Çankırı, Eskişehir, Diyarbakır, Manisa ve Afyon gibi illerde de görülmektedir. [Antalya’nın doğusundaki Çimiköy Platosu, obrukların yaygın olarak bulundukları bir başka saha olma özelliği taşımaktadır. Mucur Obruğu (Kırşehir), Cennet ve Cehennem Obrukları (Mersin) gibi obruklar, Konya dışındaki başlıca obruklara örnek olarak verilebilir].
| Obruk İsmi | Taban Yükseltisi (m) | Derinlik (m) |
| Kızören Obruğu | 979 | 171 |
| Cennet Obruğu | – | 135 |
| Çıralı Obruğu | 980 | 125 |
| Cehennem Obruğu | – | 110 |
| Meyil Obruğu | 979 | 104 |
| Dikmen Obruğu | 990 | 95 |
Konya’daki En Büyük Obruk Kaç Metre?
Konya’nın 70 km kuzeydoğusunda Karatay ilçesi sınırlarında yer alan Kızören Obruğu (Kızıören Gölü) 171 metre derinliğe sahip olmasıyla Türkiye’deki en derin obruk ve en büyük obruk olma özelliği göstermektedir.
Konya’daki Obruk Sayısı
Yürütülen çalışmalarda Konya genelinde toplam obruk sayısının 2240 civarında olduğu tespit edilmiştir. Bunların 702’si kuyu şeklinde görmeye alıştığımız derin obruklarken büyük kısmı ise sığ obruklar diye tabir edilen yani 1 metre derinlikte değişkenlik gösteren çaplardaki obruklardır.
Konya’da Neden Obruk Oluşuyor
Türk Coğrafya Kurumu tarafından hocaların hocası diye takdim edilen merhum Prof. Dr. Oğuz Erol bu soruya cevap aramış ve şu sonuca varmıştır:
Doğal Sebepler
Konya’daki obrukların oluşumunu, buzul çağları ve buzul arası dönemlerde ortaya çıkan “Büyük Konya Gölü ile Büyük Tuz Gölü” arasında yaşanan yer altı suyu akış sistemi tetiklemektedir. 1000 m yüksekliğe sahip Büyük Konya Gölü, 905 m yükseklikteki Büyük Tuz Gölünü yer altından beslemektedir. Erol’a göre Kuvaterner içinde yaşanan buzul ve buzul arası dönemlerde, Büyük Tuz Gölünden -günümüzde ortadan kalkmış olan- Büyük Konya Gölüne doğru bir yer altı suyu akış sistemi oluşmuştur. Bu da bölgede çeşitli karstik şekillerin gelişmesine yol açmıştır.
Hatalı Arazi Kullanımları
Konya Ovasının batısında yer alan 2. grup obrukların ise Obruk Platosu üzerindeki oluşum sebepleri oldukça farklıdır. Burada yer alan obruklar ekseriyetle insanoğlunun hatalı arazi kullanımı sonucunda ortaya çıkmaktadır. Konya ovası sulama projesi kapsamında bölgede gerçekleştirilen hatalı baraj yeri seçimleri yeni ve Obruk Platosundan oluşum bakımından daha farklı çökmelerin hasıl olmasına önayak olmuştur.
Konya ili May Barajı bunun tipik bir misali olarak dile getirilebilir. 1960 yılında tamamlanan baraj, su tutmaya başladıktan kısa bir süre sonra su seviyesi 6.7 metreye ulaştığında aniden boşalmıştır. Yapılan incelemeler neticesinde baraj gölü sahasında 33 tane çöküntü şeklinde gelişmiş düden (su yutan) bulunduğu keşfedilmiştir. (Detaylı bilgi için tıklayın)
Neden günümüzde obruklar artmıştır?
Bilhassa Konya Ovası ülkemizin tahıl deposu olmasının dışında son yıllarda hızla artan bir “şeker pancarı üretim sahası” haline gelmiştir. Bu ürünün üretimi esnasında ihtiyaç duyulan bol miktarda suyun elde edilmesi için ovanın her tarafında, muhtelif derinliklerden su çeken 20.000 artezyen sondajı yapılmaktadır. Haliyle bu kadar aşırı su kullanımı da yer altı sularının içinde bulunduğu karstik boşlukların artmasına zemin hazırlamaktadır.
Konya ovası için yerel taban gibi görev gören yer altı suyu hızla daha derine doğru çekilmektedir. Yer altında ortaya çıkan boşlukların içinde bulunan suların zamanla tüketilmesi, bölgede yer altı suyu dengesinin şiddetle bozulmasına neden olmaktadır. Hasılı Konya ilinde hızla artan obrukların sebeplerinden birinin bu olduğunu söyleyebiliriz.
Alınacak Önlemler
Sahadaki başlıca risklere karşı alınması gereken önlemler şöyledir:
- İş ve konut yeri seçiminde muhakkak arazinin rezistivite ve jeofiziksel zemin etütleri yapılmalıdır. Bu sayede arazinin altında büyük karstik boşlukların bulunduğu yerlere, işyeri veya konutların yapılmasının önüne geçilerek mal ve can kaybı önlenmiş olur.
- Ovada yer alan binlerce artezyen sondajından fazla su çekiminin önüne geçilmelidir. Bunun için çiftçiyi sulama konusunda bilinçlendirmek gerekir. Ve bununla ilintili olarak damla sulama yöntemini yaygınlaştırmak oldukça müspet sonuçlar doğuracaktır.
- Obruğa dönüşecek yerlerde, göçük ve oturmalar (sübsidans) sıklıkla görüldüğünden, buralarda teferruatlı saha incelemeleri yapılarak problem taşıyan yerlerin büyük ölçekli bir harita üzerinde işaretlenmesi iktiza eder. Böylelikle gelecekte yapılabilecek kadastro çalışmaları için uygun bir temel harita kazanımı olur.
